Wprowadzenie
W 2022 r. w Polsce opublikowano 12 532 nowe akty prawne[1], co daje aż 32 tysiące stron nowego prawa[2]. Zakres regulacji, a w zasadzie – nadregulacji – wzrasta z roku na rok, przybierając postać inflacji legislacyjnej. Ta jednak omija szerokim łukiem ustawę Prawo wekslowe[3], która obowiązuje w niemal niezmienionym brzmieniu od 1936 r. Czy to możliwe, aby ustawa sprzed prawie wieku zachowała swoją aktualność do dzisiaj?
Krótka historia weksla
Weksel jest papierem wartościowym, będącym zobowiązaniem zapłaty przez wystawcę lub osobę przez niego wskazaną na dokumencie określonej sumy pieniężnej w oznaczonym miejscu i czasie. Wyróżnia się weksel trasowany, którym wystawca (trasant) poleca trasatowi zapłatę oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz remitenta[4] oraz weksel własny, na mocy którego wystawca sam zobowiązuje się do zapłacenia wskazanej w nim kwoty[5]. Konsekwentnie, ten pierwszy jest poleceniem, drugi zaś – przyrzeczeniem zapłaty[6]. Wystawienie, przyjęcie czy indosowanie weksla służy zabezpieczeniu wykonania zobowiązania w stosunkowo prosty i bezkosztowy sposób – wystawienie weksla nic nie kosztuje, co daje mu przewagę nad zastawem czy hipoteką. Abstrakcyjność zobowiązania wekslowego, jego dostępność i funkcjonalność sprawiły, że weksle już w XIII w. stały się jednym z najpowszechniejszych instrumentów obrotu gospodarczego.
Obowiązująca w Polsce od 1936 r. ustawa – Prawo wekslowe opiera się na przyjętej w tym samym roku Konwencji genewskiej[7], będącej umową międzynarodową. Zastosowane tam rozwiązania, niegdyś modelowe i zapewniające transgraniczną interoperacyjność, obecnie straciły na aktualności. Zasadniczym powodem nieprzystawalności weksla do dzisiejszych realiów technologicznych jest jego materialna forma, która z jednej strony nie spełnia wymogu szybkości i sposobu elektronicznej wymiany danych, z drugiej zaś – stwarza ryzyko nadużyć z uwagi na dostępność technologii fałszujących podpisy w sposób praktycznie nieodróżnialny od podpisu skreślonego ręką ludzką[8]. Wreszcie, tradycyjna postać weksla czyni go niezdatnym do wykorzystania w innowacyjnych rozwiązaniach bazujących na technologiach typu blockchain[9]. Stąd, poszukiwane są rozwiązania umożliwiające obrót wekslem na odległość – bez fizycznej obecności stron – przy jego jednoczesnej dematerializacji, pełniące zarazem tożsame funkcje: zabezpieczania wierzytelności i płatnicze. Rozwiązania te nie muszą jednak sprowadzać się całkowitej eliminacji papierowej formy weksla; możliwe jest bowiem rozszerzenie jego obecnej formy o zapis w postaci elektronicznej, obejmujący cyfrowe odwzorowanie instytucji posiadania tego papieru wartościowego. Pozwoliłoby to niewątpliwie na szybszy, a zatem i efektywniejszy, ale również bezpieczniejszy obrót wekslowy.
Aspekty prawne e-weksla na gruncie obowiązujących przepisów
Powstaje pytanie, czy prawo polskie jest „przygotowane” na ewentualne wdrożenie weksla elektronicznego, a ściślej – czy istnieje ku temu podstawa prawna. Wydawałoby się, że podstawą tą mogłaby być wspomniana już ustawa z 1936 r. – Prawo wekslowe, która w art. 101 posługuje się pojęciem „dokumentu”. Z kolei, zastosowanie przepisów ogólnych kodeksu cywilnego[10], a zwłaszcza stosunkowo nowego art. 773 k.c. na gruncie prawa wekslowego, czyni zasadnym twierdzenie, że dopuszczalną formą weksla mogłaby być również forma elektroniczna. Potwierdzeniem powyższego jest zasada równoważności podpisów wprowadzona do kodeksu cywilnego za sprawą tzw. Rozporządzenia eIDAS[11]: zgodnie z art. 781 § 2 k.c. oświadczenie woli złożone w formie elektronicznej jest równoważne z oświadczeniem woli złożonym w formie pisemnej. Skoro więc Prawo wekslowe wymaga (w art. 1 pkt. 8, art. 13, art. 101 pkt. 6), aby wystawca tudzież indosant opatrzył weksel podpisem, domyślnie własnoręcznym, to w świetle przywołanego rozporządzenia nic nie stoi na przeszkodzie, by posłużył się kwalifikowanym podpisem elektronicznym[12].
Wątpliwości co do adekwatności obowiązującej ustawy do wymogów weksla elektronicznego w oczywisty sposób budzą przepisy odwołujące się do jego materialnej (papierowej) formy: liczne odesłania do awersu (art. 25 ust.1, art. 31 ust.3) czy rewersu (art. 88 ust.2). Wydaje się jednak, że rozróżnienie na przednią i odwrotną stronę byłoby możliwe także w przypadku e-weksla, przykładowo poprzez wyróżnienie w zapisie elektronicznym odpowiednio nazwanych części, razem stanowiących zintegrowaną całość[13]. Analogiczne rozwiązanie mogłyby znaleźć zastosowanie dla instytucji wydania weksla, warunku sine qua non skutecznego przeniesienia wynikających z niego praw: dysponowanie e-wekslem i przekazywanie określonym odbiorcom byłoby bowiem możliwe dzięki wprowadzeniu do dokumentu elektronicznego odpowiednich zapisów.
E-weksel – czyli co konkretnie?
Wydaje się, że właśnie łatwość zbywania (dyskontowania) e-weksla, niewymagająca jego fizycznego wydania, stanowiłaby największy atut tego elektronicznego papieru wartościowego. Zastąpienie papierowego weksla formą niematerialną uczyniłoby obrót szybszym i bardziej ekonomicznym, a nade wszystko – spełniającym oczekiwania jego uczestników. E-weksel spełniałby wszystkie wymogi weksla tradycyjnego, sprecyzowane w art. 101 Prawa wekslowego, z właściwymi sobie różnicami: przybierałby postać pliku .xml, w którym znajdowałby się zwrot (w języku polskim): „zapłacę za ten weksel własny”, co stanowiłoby spełnienie wymogu bezwarunkowego przyrzeczenia zapłaty. Dalej, e-weksel określałby wysokość sumy pieniężnej, termin jej płatności, nazwisko remitenta oraz datę i miejsce wystawienia właściwe ze względu na położenie wystawcy. Przedstawienie weksla elektronicznego do zapłaty odbywałoby się poprzez udostępnienie dłużnikowi wekslowemu jego pełnej treści oraz klucza, którym weksel byłby zaszyfrowany. Wystawca podpisywałby weksel kwalifikowanym podpisem elektronicznym, co zapewniałoby wysoki stopień pewności co do jego tożsamości. Zbycie e-weksla dokonywałoby się przez indos dzięki dodaniu do weksla odpowiedniej klauzuli swobodnie wybranej przez indosanta i sygnowanej przez niego również podpisem elektronicznym[14]. Realizacja powyższych założeń miałaby odbywać się w systemie blockchain, zapewniającym niezmienność i trwałość zapisanych e-wekslu informacji.
Podsumowanie
Przedstawione powyżej rozważania stanowią – przy całej swojej innowacyjności – jedynie postulat i prognozowany kierunek zmian w Prawie wekslowym, które jednak wciąż nie nastąpiły. Z punktu widzenia obrotu gospodarczego pożądane jest podjęcie starań o zmianę Konwencji genewskiej oraz wdrożenie rozwiązań zapewniających wekslowi elektronicznemu prawną skuteczność.
Apl. Dorota Frankowska
[1]https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/rekord-w-tworzeniu-prawa-w-2022-r-raport-poprawmy-prawo,519692.html, dostęp: 30.06.2023, godz.12.40
[2]https://www.money.pl/gospodarka/prawo-w-2022-r-powstalo-w-polsce-32-tys-stron-nowego-prawa-samo-czytanie-zajeloby-2-godziny-dziennie-6879531576838976a.html, dostęp: 30.06.2023, godz.13.25
[3] Ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 282) – dalej: „Prawo wekslowe”.
[4] J. Jastrzębski [w:] M. Kaliński, J. Jastrzębski, Komentarz do ustawy – Prawo wekslowe [w:] Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, wyd. III, Warszawa 2014, art. 1.
[5] I. Heropolitańska, Rozdział 1 POJĘCIE WEKSLA, JEGO FUNKCJE I CECHY CHARAKTERYSTYCZNE [w:] Weksel w obrocie gospodarczym, Warszawa 2015.
[6] P. Machnikowski, 4. Weksel trasowany i własny [w:] Prawo wekslowe, Warszawa 2009.
[7] Konwencja w sprawie jednolitej ustawy o wekslach trasowanych i własnych (Dz. U. z 1937 r. Nr 26, poz. 175) – dalej: „Konwencja genewska”.
[8] Ministerstwo Cyfryzacji, Grupa robocza ds. rejestrów rozproszonych i blockchain, Weksle elektroniczne w technologii blockchain na podstawie regulacji implementującej Ustawę Modelową UNICITRAL o zbywalnych dokumentach elektronicznych, listopad 2019, str. 2.
[9] Tamże.
[10] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1360 z późn. zm.) – dalej: „k.c.”.
[11] Mowa o art. 25 ust. 2 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 910/2014 z dnia 23 lipca 2014 r. w sprawie identyfikacji elektronicznej i usług zaufania w odniesieniu do transakcji elektronicznych na rynku wewnętrznym oraz uchylające dyrektywę 1999/93/WE (Dz. U. UE. L. z 2014 r. Nr 257, str. 73) – dalej: „Rozporządzenie eIDAS”.
[12] Zob. Ministerstwo Cyfryzacji, Grupa robocza ds. rejestrów rozproszonych i blockchain, Weksle elektroniczne w technologii blockchain na podstawie regulacji implementującej Ustawę Modelową UNICITRAL o zbywalnych dokumentach elektronicznych, listopad 2019, str. 10.
[13] Tamże, str. 11.
[14] Tamże, str. 14-20.
